हरित रसायनशास्त्र: पर्यावरणीय दृष्ट्या सुरक्षित रासायनिक प्रक्रियांची रचना

हरित रसायनशास्त्र, ज्याला शाश्वत रसायनशास्त्र असेही म्हणतात, हे रासायनिक उत्पादने आणि प्रक्रियांची अशी रचना आहे जी घातक पदार्थांचा वापर किंवा निर्मिती कमी करते किंवा पूर्णपणे काढून टाकते. प्रदूषण प्रतिबंधासाठीचा हा सक्रिय दृष्टिकोन रासायनिक उत्पादन आणि वापराचा पर्यावरणीय प्रभाव कमी करण्याचा उद्देश ठेवतो, ज्यामुळे आपल्या ग्रहासाठी अधिक शाश्वत भविष्याला चालना मिळते. पारंपारिक रसायनशास्त्राच्या विपरीत, जे अनेकदा रासायनिक अभिक्रियांच्या पर्यावरणीय परिणामांचा पूर्णपणे विचार न करता त्यांच्या कार्यक्षमतेवर आणि किफायतशीरतेवर लक्ष केंद्रित करते, हरित रसायनशास्त्र सुरुवातीपासूनच रासायनिक प्रक्रियांच्या सुरक्षिततेला आणि शाश्वततेला प्राधान्य देते.

हरित रसायनशास्त्राची १२ तत्त्वे

हरित रसायनशास्त्राचा पाया त्याच्या १२ तत्त्वांमध्ये आहे, जे रसायनशास्त्रज्ञ आणि अभियंत्यांना अधिक पर्यावरणास अनुकूल प्रक्रिया आणि उत्पादने तयार करण्यासाठी मार्गदर्शक म्हणून काम करतात. पॉल अनास्टास आणि जॉन वॉर्नर यांनी विकसित केलेली ही तत्त्वे रासायनिक उद्योगात शाश्वतता प्राप्त करण्यासाठी एक व्यापक चौकट प्रदान करतात:

1. प्रतिबंध: कचरा निर्माण झाल्यावर त्यावर प्रक्रिया करण्यापेक्षा किंवा तो साफ करण्यापेक्षा कचरा निर्माणच होऊ न देणे हे उत्तम.
2. अणू अर्थव्यवस्था (Atom Economy): संश्लेषित पद्धती अशा प्रकारे डिझाइन केल्या पाहिजेत की प्रक्रियेत वापरल्या जाणार्‍या सर्व सामग्रीचा अंतिम उत्पादनामध्ये जास्तीत जास्त समावेश होईल. हे तत्त्व रासायनिक अभिक्रियांची कार्यक्षमता वाढवण्यावर लक्ष केंद्रित करते आणि निर्माण होणाऱ्या कचऱ्याचे प्रमाण कमी करते.
3. कमी घातक रासायनिक संश्लेषण: शक्य असेल तेथे, मानवी आरोग्यासाठी आणि पर्यावरणासाठी कमी किंवा शून्य विषारीपणा असलेले पदार्थ वापरण्यासाठी आणि तयार करण्यासाठी संश्लेषित पद्धती तयार केल्या पाहिजेत.
4. सुरक्षित रसायनांची रचना: रासायनिक उत्पादने अशा प्रकारे तयार केली पाहिजेत की ती त्यांचे इच्छित कार्य प्रभावीपणे पार पाडतील आणि त्याच वेळी त्यांची विषारीता कमी असेल. यासाठी विविध रासायनिक संरचनांशी संबंधित संभाव्य धोके समजून घेणे आणि सुरक्षित पर्याय निवडणे आवश्यक आहे.
5. सुरक्षित द्रावक आणि सहायक (Safer Solvents and Auxiliaries): सहायक पदार्थांचा (उदा. द्रावक, वेगळे करणारे एजंट इ.) वापर शक्यतोवर अनावश्यक करावा आणि वापरल्यास ते निरुपद्रवी असावेत. अनेक पारंपारिक द्रावक हे बाष्पशील सेंद्रिय संयुगे (VOCs) असतात जे वायू प्रदूषणात भर घालतात आणि आरोग्यास धोका निर्माण करतात.
6. ऊर्जा कार्यक्षमतेसाठी रचना: रासायनिक प्रक्रियांच्या ऊर्जेची आवश्यकता त्यांच्या पर्यावरणीय आणि आर्थिक परिणामांसाठी ओळखली पाहिजे आणि ती कमी केली पाहिजे. शक्य असल्यास, संश्लेषित पद्धती सभोवतालच्या तापमानात आणि दाबावर केल्या पाहिजेत.
7. नूतनीकरणक्षम कच्च्या मालाचा वापर (Use of Renewable Feedstocks): तांत्रिक आणि आर्थिकदृष्ट्या व्यवहार्य असेल तेव्हा, कच्चा माल किंवा फीडस्टॉक कमी होण्याऐवजी नूतनीकरणक्षम असावा. यामध्ये बायोमास, कृषी कचरा आणि इतर शाश्वत स्त्रोतांचा वापर समाविष्ट आहे.
8. डेरिव्हेटिव्ह्ज कमी करणे: अनावश्यक डेरिव्हेटायझेशन (ब्लॉकिंग गटांचा वापर, संरक्षण/ डिप्रोटेक्शन, भौतिक/रासायनिक प्रक्रियांचे तात्पुरते बदल) कमी केले पाहिजे किंवा टाळले पाहिजे कारण अशा पायऱ्यांसाठी अतिरिक्त अभिकर्मकांची आवश्यकता असते आणि कचरा निर्माण होऊ शकतो.
9. उत्प्रेरण (Catalysis): उत्प्रेरक अभिकर्मक (शक्य तितके निवडक) हे स्टोइकोमेट्रिक अभिकर्मकांपेक्षा श्रेष्ठ आहेत. उत्प्रेरक स्वतः वापरले न जाता रासायनिक अभिक्रिया सुलभ करू शकतात, ज्यामुळे निर्माण होणाऱ्या कचऱ्याचे प्रमाण कमी होते.
10. विघटनासाठी रचना (Design for Degradation): रासायनिक उत्पादने अशा प्रकारे तयार केली पाहिजेत की त्यांच्या कार्यांच्या शेवटी ते निरुपद्रवी विघटन उत्पादनांमध्ये मोडतील आणि पर्यावरणात टिकणार नाहीत. हे तत्त्व जैवविघटनशील पॉलिमर आणि इतर सामग्रीच्या डिझाइनवर लक्ष केंद्रित करते ज्याची सुरक्षितपणे विल्हेवाट लावली जाऊ शकते.
11. प्रदूषण प्रतिबंधासाठी रिअल-टाइम विश्लेषण: घातक पदार्थांच्या निर्मितीपूर्वी रिअल-टाइम, प्रक्रियेदरम्यान देखरेख आणि नियंत्रणासाठी विश्लेषणात्मक पद्धती अधिक विकसित करणे आवश्यक आहे.
12. अपघात प्रतिबंधासाठी मूळतः सुरक्षित रसायनशास्त्र: रासायनिक प्रक्रियेत वापरले जाणारे पदार्थ आणि पदार्थाचे स्वरूप रासायनिक अपघात, जसे की गळती, स्फोट आणि आग, यांची शक्यता कमी करण्यासाठी निवडले पाहिजे.

हरित रसायनशास्त्रातील मुख्य लक्ष क्षेत्रे

हरित रसायनशास्त्रामध्ये अनेक मुख्य लक्ष क्षेत्रांचा समावेश आहे, ज्याचा उद्देश रासायनिक प्रक्रियांचा पर्यावरणीय ठसा कमी करणे आहे:

१. अणू अर्थव्यवस्था (Atom Economy)

अणू अर्थव्यवस्था इच्छित उत्पादनामध्ये समाविष्ट झालेल्या अभिकर्मक अणूंची टक्केवारी मोजून रासायनिक अभिक्रियेची कार्यक्षमता मोजते. उच्च अणू अर्थव्यवस्थेच्या अभिक्रिया कमीत कमी कचरा निर्माण करतात, ज्यामुळे त्या अधिक शाश्वत बनतात. उदाहरणार्थ, डील्स-अल्डर अभिक्रिया ही एक उत्कृष्ट अणू अर्थव्यवस्था दर्शविणारी अभिक्रिया आहे, कारण अभिकर्मकांमधील सर्व अणू उत्पादनामध्ये समाविष्ट होतात.

२. सुरक्षित द्रावक आणि सहायक

पारंपारिक सेंद्रिय द्रावक, जसे की बेंझिन, क्लोरोफॉर्म आणि डायक्लोरोमिथेन, अनेकदा विषारी, बाष्पशील आणि ज्वलनशील असतात. हरित रसायनशास्त्र पाणी, सुपरक्रिटिकल कार्बन डायऑक्साइड आणि आयनिक द्रव यांसारख्या सुरक्षित पर्यायांच्या वापरास प्रोत्साहन देते. या द्रावकांची विषारीता कमी असते, ते कमी बाष्पशील असतात आणि अनेकदा पुनर्वापर करता येतात. उदाहरणार्थ, अनेक रासायनिक अभिक्रियामध्ये पाण्याचा द्रावक म्हणून वापर केल्याने पारंपारिक सेंद्रिय द्रावकांच्या वापराच्या तुलनेत पर्यावरणीय प्रभाव लक्षणीयरीत्या कमी होऊ शकतो.

३. उत्प्रेरण (Catalysis)

उत्प्रेरक असे पदार्थ आहेत जे स्वतः वापरले न जाता रासायनिक अभिक्रियांचा वेग वाढवतात. उत्प्रेरकांचा वापर केल्याने अभिक्रियेसाठी आवश्यक अभिकर्मकांची मात्रा कमी होऊ शकते, कचरा निर्मिती कमी होते आणि ऊर्जा वापर कमी होतो. जैव-उत्प्रेरण, जे उत्प्रेरक म्हणून एन्झाईम्स वापरते, हे हरित रसायनशास्त्राचे एक विशेषतः आश्वासक क्षेत्र आहे. जैव-उत्प्रेरक अभिक्रियांच्या उदाहरणांमध्ये बायोमासपासून जैवइंधन उत्पादन आणि एन्झाइमॅटिक परिवर्तनांचा वापर करून औषधांचे संश्लेषण समाविष्ट आहे.

४. नूतनीकरणक्षम कच्चा माल (Renewable Feedstocks)

पारंपारिक रासायनिक प्रक्रिया अनेकदा पेट्रोलियम-आधारित कच्च्या मालावर अवलंबून असतात, जे मर्यादित संसाधने आहेत. हरित रसायनशास्त्र बायोमास, कृषी कचरा आणि कार्बन डायऑक्साइड यांसारख्या नूतनीकरणक्षम कच्च्या मालाच्या वापरास प्रोत्साहन देते. नूतनीकरणक्षम कच्च्या मालाचा वापर केल्याने जीवाश्म इंधनावरील आपले अवलंबित्व कमी होते आणि अधिक शाश्वत रासायनिक उद्योगाला प्रोत्साहन मिळते. उदाहरणार्थ, बायोडिग्रेडेबल प्लास्टिक तयार करण्यासाठी कॉर्नस्टार्चचा वापर करणे किंवा कृषी कचऱ्याचे जैवइंधनात रूपांतर करणे ही नूतनीकरणक्षम कच्च्या मालाच्या वापराची उदाहरणे आहेत.

५. सुरक्षित रसायनांची रचना

हरित रसायनशास्त्रामध्ये रासायनिक उत्पादने डिझाइन करणे समाविष्ट आहे जे त्यांच्या पारंपारिक समकक्षांपेक्षा मूळतः सुरक्षित आणि कमी विषारी असतात. यासाठी रसायनांच्या संरचना-क्रियाकलाप संबंधांची आणि विविध रासायनिक कार्यांशी संबंधित संभाव्य धोक्यांची सखोल माहिती आवश्यक आहे. सुरक्षित रसायने डिझाइन करून, आपण घातक पदार्थांच्या संपर्काचा धोका कमी करू शकतो आणि मानवी आरोग्यावर आणि पर्यावरणावर होणारा त्यांचा परिणाम कमी करू शकतो. याचे उदाहरण म्हणजे नवीन कीटकनाशकांचा विकास, जे कीटकांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी प्रभावी आहेत परंतु लक्ष्य नसलेल्या जीवांवर आणि मानवांवर कमी विषारी आहेत.

६. ऊर्जा कार्यक्षमता

अनेक रासायनिक प्रक्रियांना उष्णता किंवा दाबाच्या स्वरूपात मोठ्या प्रमाणात उर्जेची आवश्यकता असते. हरित रसायनशास्त्राचा उद्देश अभिक्रिया परिस्थिती अनुकूल करून, उत्प्रेरकांचा वापर करून आणि सभोवतालच्या तापमानात आणि दाबावर चालणाऱ्या नवीन तंत्रज्ञानाचा विकास करून ऊर्जा वापर कमी करणे आहे. ऊर्जा वापर कमी केल्याने केवळ खर्च कमी होत नाही तर हरितगृह वायू उत्सर्जन देखील कमी होते. उदाहरणार्थ, मायक्रोवेव्ह-सहाय्यित संश्लेषण पारंपारिक गरम करण्याच्या पद्धतींच्या तुलनेत अभिक्रिया वेळ आणि ऊर्जा वापर लक्षणीयरीत्या कमी करू शकते.

हरित रसायनशास्त्राची प्रत्यक्ष उदाहरणे

हरित रसायनशास्त्र ही केवळ एक सैद्धांतिक संकल्पना नाही; ती जगभरातील विविध उद्योगांमध्ये लागू केली जात आहे:

१. औषधनिर्माण (Pharmaceuticals)

औषधनिर्माण उद्योगाने अधिक शाश्वत औषध उत्पादन प्रक्रिया विकसित करण्यासाठी हरित रसायनशास्त्र तत्त्वे स्वीकारली आहेत. उदाहरणार्थ, मर्क आणि कोडेक्सिस यांनी सिटाग्लिप्टिनच्या (टाईप २ मधुमेहावर उपचार करण्यासाठी वापरले जाणारे औषध) हरित संश्लेषणाचा विकास केला. या नवीन प्रक्रियेने कचरा लक्षणीयरीत्या कमी केला, उत्पादन सुधारले आणि विषारी धातू उत्प्रेरकाची गरज दूर केली. या नवनवीन शोधाने केवळ पर्यावरणीय प्रभाव कमी केला नाही तर उत्पादन खर्चही कमी केला.

२. कृषी (Agriculture)

सुरक्षित आणि अधिक प्रभावी कीटकनाशके आणि तणनाशके विकसित करण्यासाठी हरित रसायनशास्त्राचा वापर केला जात आहे. उदाहरणार्थ, वनस्पती अर्क आणि सूक्ष्मजीवांसारख्या नैसर्गिक स्त्रोतांपासून बनवलेली जैव-आधारित कीटकनाशके, मानवी आरोग्यासाठी आणि पर्यावरणासाठी हानिकारक असू शकणाऱ्या कृत्रिम कीटकनाशकांची जागा घेत आहेत. याव्यतिरिक्त, अचूक शेती तंत्र, जे खत आणि कीटकनाशकांच्या वापराला अनुकूल करण्यासाठी सेन्सर आणि डेटा विश्लेषण वापरतात, शेतीमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या रसायनांचे प्रमाण कमी करू शकतात.

३. ग्राहक उत्पादने (Consumer Products)

अनेक ग्राहक उत्पादन कंपन्या त्यांच्या उत्पादनांच्या डिझाइन आणि निर्मितीमध्ये हरित रसायनशास्त्र तत्त्वांचा समावेश करत आहेत. उदाहरणार्थ, वनस्पती-आधारित घटकांपासून बनवलेली जैवविघटनशील स्वच्छता उत्पादने अधिकाधिक लोकप्रिय होत आहेत. ही उत्पादने कमी विषारी, अधिक शाश्वत आहेत आणि पर्यावरणात नैसर्गिकरित्या विघटित होऊ शकतात. कंपन्या त्यांच्या उत्पादनांचा पर्यावरणीय प्रभाव कमी करण्यासाठी सुरक्षित द्रावक आणि पॅकेजिंग सामग्री देखील वापरत आहेत.

४. उत्पादन (Manufacturing)

उत्पादन क्षेत्र कचरा कमी करण्यासाठी, ऊर्जा वाचवण्यासाठी आणि प्रदूषण कमी करण्यासाठी हरित रसायनशास्त्र स्वीकारत आहे. उदाहरणार्थ, औद्योगिक स्वच्छता आणि निष्कर्षण प्रक्रियेत सुपरक्रिटिकल कार्बन डायऑक्साइडचा द्रावक म्हणून वापर पारंपारिक सेंद्रिय द्रावकांची जागा घेत आहे. सुपरक्रिटिकल कार्बन डायऑक्साइड विषारी नाही, ज्वलनशील नाही आणि सहजपणे पुनर्वापर करता येतो. याव्यतिरिक्त, कंपन्या बंद-लूप उत्पादन प्रक्रिया लागू करत आहेत, जिथे कचरा सामग्रीचा पुनर्वापर केला जातो, ज्यामुळे नवीन कच्च्या मालाची गरज कमी होते.

५. ऊर्जा (Energy)

शाश्वत ऊर्जा तंत्रज्ञानाच्या विकासात हरित रसायनशास्त्र महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. उदाहरणार्थ, नवीन बॅटरी साहित्य आणि इंधन सेल तंत्रज्ञानावरील संशोधन पृथ्वीवर मुबलक प्रमाणात उपलब्ध आणि अविषारी सामग्री वापरण्यावर केंद्रित आहे. याव्यतिरिक्त, बायोमासमधून जैवइंधन तयार करण्यासाठी अधिक कार्यक्षम पद्धती विकसित करण्यासाठी हरित रसायनशास्त्राचा वापर केला जात आहे. हे प्रयत्न जीवाश्म इंधनावरील आपले अवलंबित्व कमी करण्यावर आणि स्वच्छ व अधिक शाश्वत ऊर्जा स्त्रोत विकसित करण्यावर लक्ष केंद्रित करतात.

हरित रसायनशास्त्राचे फायदे

हरित रसायनशास्त्र तत्त्वे स्वीकारण्याचे अनेक फायदे आहेत, यासह:

• प्रदूषण कमी: हरित रसायनशास्त्र घातक पदार्थांचा वापर आणि निर्मिती कमी करते, ज्यामुळे हवा, पाणी आणि मातीचे प्रदूषण कमी होते.
• कचरा कमी करणे: अणू अर्थव्यवस्था वाढवून आणि उत्प्रेरकांचा वापर करून, हरित रसायनशास्त्र कचरा निर्मिती कमी करते.
• सुरक्षित उत्पादने: हरित रसायनशास्त्र सुरक्षित रसायने आणि उत्पादनांच्या डिझाइनला प्रोत्साहन देते जे मानवी आरोग्यासाठी आणि पर्यावरणासाठी कमी विषारी असतात.
• ऊर्जा कार्यक्षमता: हरित रसायनशास्त्राचा उद्देश अभिक्रिया परिस्थिती अनुकूल करून आणि उत्प्रेरकांचा वापर करून ऊर्जा वापर कमी करणे आहे.
• खर्च बचत: कचरा, ऊर्जा वापर आणि घातक सामग्रीचा वापर कमी करून, हरित रसायनशास्त्रामुळे लक्षणीय खर्च बचत होऊ शकते.
• नवनवीन शोध: हरित रसायनशास्त्र रासायनिक उद्योगात नवनवीन शोधांना चालना देते, ज्यामुळे नवीन तंत्रज्ञान आणि उत्पादनांचा विकास होतो.
• शाश्वत विकास: हरित रसायनशास्त्र पर्यावरण संरक्षण, आर्थिक वाढ आणि सामाजिक समानतेला प्रोत्साहन देऊन शाश्वत विकासात योगदान देते.

आव्हाने आणि संधी

जरी हरित रसायनशास्त्र महत्त्वपूर्ण फायदे देत असले तरी, त्याच्या व्यापक स्वीकृतीसाठी काही आव्हाने देखील आहेत:

• जागरूकतेचा अभाव: अनेक रसायनशास्त्रज्ञ आणि अभियंते हरित रसायनशास्त्राच्या तत्त्वे आणि फायद्यांबद्दल पूर्णपणे जागरूक नाहीत.
• खर्च: हरित रसायनशास्त्र तंत्रज्ञान लागू करण्याचा प्रारंभिक खर्च पारंपारिक पद्धतींपेक्षा जास्त असू शकतो.
• कार्यप्रदर्शन: काही हरित रसायनशास्त्र पर्याय पारंपारिक रसायनांइतके चांगले कार्य करू शकत नाहीत.
• नियम: हरित रसायनशास्त्राचा अवलंब करण्यास प्रोत्साहन देण्यासाठी स्पष्ट आणि सुसंगत नियमांची आवश्यकता आहे.

या आव्हानांना न जुमानता, हरित रसायनशास्त्राच्या वाढीसाठी महत्त्वपूर्ण संधी देखील आहेत:

• शाश्वत उत्पादनांची वाढती मागणी: ग्राहक अधिकाधिक शाश्वत उत्पादनांची मागणी करत आहेत, ज्यामुळे हरित रसायनशास्त्राच्या नवनवीन शोधांसाठी बाजारपेठ निर्माण होत आहे.
• सरकारी पाठिंबा: जगभरातील सरकारे हरित रसायनशास्त्र संशोधन आणि विकासासाठी निधी आणि प्रोत्साहन देत आहेत.
• तांत्रिक प्रगती: उत्प्रेरण, जैवतंत्रज्ञान आणि पदार्थ विज्ञानातील प्रगती नवीन हरित रसायनशास्त्र तंत्रज्ञानाच्या विकासाला चालना देत आहे.
• सहयोग: हरित रसायनशास्त्राचा अवलंब करण्यास गती देण्यासाठी उद्योग, शिक्षण आणि सरकार यांच्यातील सहयोग आवश्यक आहे.

हरित रसायनशास्त्राचे भविष्य

हरित रसायनशास्त्र जागतिक पर्यावरणीय आव्हानांना तोंड देण्यासाठी अधिकाधिक महत्त्वाची भूमिका बजावण्यास सज्ज आहे. हवामानातील बदल, प्रदूषण आणि संसाधनांचा ऱ्हास यांसारख्या समस्यांना जग सामोरे जात असताना, शाश्वत रासायनिक प्रक्रियांची गरज अधिकच वाढत आहे. हरित रसायनशास्त्रातील भविष्यातील ट्रेंडमध्ये खालील गोष्टींचा समावेश आहे:

• नूतनीकरणक्षम कच्च्या मालाचा वाढता वापर: जीवाश्म इंधनाचे साठे कमी होत असताना, बायोमास, कृषी कचरा आणि कार्बन डायऑक्साइडचा कच्चा माल म्हणून वापर अधिक प्रचलित होईल.
• नवीन उत्प्रेरकांचा विकास: अधिक कार्यक्षम, निवडक आणि पर्यावरणास अनुकूल असलेल्या नवीन उत्प्रेरकांवरील संशोधन हे एक प्रमुख लक्ष राहील.
• जैवविघटनशील पॉलिमरची रचना: पारंपारिक प्लास्टिकची जागा घेऊ शकणाऱ्या जैवविघटनशील पॉलिमरचा विकास प्लास्टिक प्रदूषण कमी करण्यास मदत करेल.
• नॅनोटექनॉलॉजीचा वापर: नॅनोटექनॉलॉजी अधिक कार्यक्षम आणि शाश्वत रासायनिक प्रक्रिया डिझाइन करण्यासाठी नवीन संधी देते.
• शिक्षणात हरित रसायनशास्त्राचे एकत्रीकरण: सर्व स्तरावरील रसायनशास्त्र शिक्षणात हरित रसायनशास्त्राच्या तत्त्वांचा समावेश केल्याने रसायनशास्त्रज्ञ आणि अभियंत्यांच्या पुढच्या पिढीला शाश्वत रासायनिक प्रक्रिया डिझाइन करण्यासाठी प्रशिक्षित करण्यात मदत होईल.

जागतिक उपक्रम आणि सहयोग

अनेक जागतिक उपक्रम आणि सहयोग जगभरात हरित रसायनशास्त्राचा अवलंब करण्यास प्रोत्साहन देत आहेत. संयुक्त राष्ट्र पर्यावरण कार्यक्रम (UNEP), आर्थिक सहकार्य आणि विकास संघटना (OECD), आणि आंतरराष्ट्रीय शुद्ध आणि उपयोजित रसायनशास्त्र संघ (IUPAC) यांसारख्या संस्था हरित रसायनशास्त्र संशोधन, शिक्षण आणि धोरण विकासाला प्रोत्साहन देण्यासाठी सक्रियपणे सहभागी आहेत.

उदाहरणार्थ, UNEP चा शाश्वत रसायनशास्त्र उपक्रम विकसनशील देशांमध्ये शाश्वत रसायनशास्त्र पद्धतींचा अवलंब करण्यास प्रोत्साहन देतो. OECD चे शाश्वत रसायनशास्त्रावरील कार्य रसायनांच्या पर्यावरणीय आणि आरोग्यविषयक परिणामांचे मूल्यांकन करण्यासाठी साधने आणि पद्धती विकसित करण्यावर लक्ष केंद्रित करते. IUPAC ची हरित रसायनशास्त्र समिती जगभरात हरित रसायनशास्त्र शिक्षण आणि संशोधनाला प्रोत्साहन देते.

हे जागतिक उपक्रम, उद्योग, शिक्षण आणि सरकार यांच्यातील सहयोगासह, अधिक शाश्वत रासायनिक उद्योगात संक्रमणाला गती देण्यासाठी आवश्यक आहेत.

निष्कर्ष

हरित रसायनशास्त्र हे पर्यावरणीय दृष्ट्या सुरक्षित आणि शाश्वत रासायनिक प्रक्रिया तयार करण्याचा एक शक्तिशाली दृष्टिकोन आहे. हरित रसायनशास्त्राच्या १२ तत्त्वांचे पालन करून, रसायनशास्त्रज्ञ आणि अभियंते रासायनिक उत्पादन आणि वापराचा पर्यावरणीय प्रभाव कमी करू शकतात, ज्यामुळे आपल्या ग्रहासाठी अधिक शाश्वत भविष्याला चालना मिळते. आव्हाने असली तरी, हरित रसायनशास्त्राचे फायदे स्पष्ट आहेत आणि जागतिक पर्यावरणीय आव्हानांना तोंड देण्यासाठी आणि अधिक शाश्वत जग निर्माण करण्यासाठी त्याचा व्यापक अवलंब आवश्यक आहे.

हरित रसायनशास्त्राकडे होणाऱ्या संक्रमणासाठी उद्योग, शिक्षण, सरकार आणि जनतेच्या एकत्रित प्रयत्नांची आवश्यकता आहे. हरित रसायनशास्त्र संशोधनात गुंतवणूक करून, हरित रसायनशास्त्र शिक्षणाला प्रोत्साहन देऊन आणि सहाय्यक धोरणे लागू करून, आपण हरित रसायनशास्त्राचा अवलंब करण्यास गती देऊ शकतो आणि सर्वांसाठी एक स्वच्छ, निरोगी आणि अधिक शाश्वत भविष्य निर्माण करू शकतो.

हरित रसायनशास्त्र स्वीकारणे ही केवळ एक पर्यावरणीय गरज नाही; ती एक आर्थिक संधी देखील आहे. नवीन हरित रसायनशास्त्र तंत्रज्ञान आणि उत्पादने विकसित करून, आपण नवीन रोजगार निर्माण करू शकतो, नवनवीन शोधांना चालना देऊ शकतो आणि आपल्या उद्योगांची स्पर्धात्मकता वाढवू शकतो. हरित रसायनशास्त्र हे एक 'विन-विन' समाधान आहे जे पर्यावरण आणि अर्थव्यवस्था या दोन्हींना फायदा देते.